Loyalisten in het CDA (1978-1981)

Na de verkiezingen van 25 mei 1977 werd maandenlang onderhandeld tussen PvdA, CDA en D66 over vorming van een tweede kabinet-Den Uyl. Uiteindelijk, op 4 november, strandde die poging. Onder leiding van informateur Van der Grinten werd vervolgens onderhandeld over formatie van een kabinet van CDA en VVD. Spoedig werden de fractievoorzitters Van Agt en Wiegel het eens over een ontwerp-regeerakkoord.

De CDA-fractie toonde zich erg kritisch over de uitkomst van die onderhandelingen en stuurde Van Agt terug met tientallen amendementen. Ook daarover werden Van Agt en Wiegel het snel eens. Aan vrijwel alle wensen van de CDA-fractie werd tegemoet gekomen. Het resultaat werd op 28 november aan de CDA-fractie voorgelegd, die in de vroege uren van 29 november tot een eindoordeel kwam. Zes fractieleden bleven het ontwerp-regeerakkoord afwijzen. Zij legden zich echter wel neer bij de meerderheid en gaven de verzekering het kabinetsbeleid loyaal te zullen steunen. Vooral de positie van CDA-vicefractievoorzitter (en na totstandkoming van het kabinet fractievoorzitter) Aantjes was opmerkelijk.

De positie van de loyalisten was te meer opmerkelijk, omdat het kabinet van CDA en VVD slechts op de steun van 77 Kamerleden kon rekenen. Door de afwijzing van de zes (later zeven) CDA'ers werd betwist of er wel sprake was van een meerderheidskabinet. Met name de PvdA wierp de vraag op of informateur Van der Grinten daarmee wel binnen zijn opdracht was gebleven, waarin hem was gevraagd de mogelijkheid van vorming van een meerderheidskabinet te onderzoeken.

De groep loyalisten had feitelijk alleen betrekking op de CDA-Kamerleden die hadden meegestemd over het ontwerp-regeerakkoord. In het politieke spraakgebruik werd een grotere (informele) groep bedoeld, en omvatte zij alle CDA-fractieleden die kritisch stonden tegenover het beleid van het kabinet-Van Agt.

Daartoe behoorden ook vanaf 1978 toegetreden leden. Dat waren Marten Beinema (lid sinds januari 1978), Fred Borgman (sinds april 1978), Henk Couprie (vanaf januari 1979) en Jan Buikema (lid sinds augustus 1979). Zij behoorden allen eveneens tot de ARP. Opmerkelijk genoeg rekende Sytze Faber, wiens voorkeur voor regeren met de PvdA bekend was, zichzelf niet tot de loyalisten.

Overigens traden de loyalisten bij stemmingen zelden op als 'blok'. Soms sloten andere fractieleden zich bovendien bij hen aan.

Gedurende de gehele regeerperiode van het kabinet-Van Agt I speelden de 'loyalisten' een rol van betekenis, met name binnen de eigen fractie. Steeds moest bij standpuntbepaling over kabinetsbesluiten door de fractievoorzitters Aantjes en vanaf 1978 Lubbers rekening worden gehouden met hen (en hun mogelijke tegenstem). Lubbers had intensief contact (vaak op zondag) met minister van Sociale Zaken Wil Albeda over wat wel of niet aanvaardbaar zou zijn voor de fractie.

Met name bij onderwerpen als inkomensbeleid, kernenergie, kernbewapening en beleid met betrekking tot het apartheidsregime in Zuid-Afrika bestond de kans op conflicten. Enkele keren steunden enkele CDA-leden oppositionele moties, maar uiteindelijk veroorzaakte dat nimmer een crisis.