Kabinetsformatie 2023-2024

Op woensdag 22 november 2023 vonden Tweede Kamerverkiezingen plaats. Op 24 november 2023 werd het PVV-Eerste Kamerlid Gom van Strien aangewezen als verkenner. 27 november 2023, nog voor de eerste verkennende gesprekken plaats hadden gevonden, stapte hij echter op vanwege twijfels rond zijn integriteit. De onrust ontstond naar aanleiding van berichtgeving in de media over de betrokkenheid van Van Strien bij een fraudezaak.

De Tweede Kamer wees een dag later, op 28 november 2023, oud-minister Ronald Plasterk (PvdA) aan als verkenner. Plasterk hield gedurende een periode van twee weken, van 29 november tot 7 december, verkennende gesprekken met de fractievoorzitters van PVV (Geert Wilders), VVD (Dilan Yesilgöz), NSC (Pieter Omtzigt) en BBB (Caroline van der Plas). De verkenner had niet genoeg aan één ronde gesprekken, waardoor hij geen verslag meer kon uitbrengen aan de Tweede Kamer in oude samenstelling.

Op 11 december bood verkenner Plasterk zijn advies aan aan de Kamervoorzitter. Hij adviseerde tot een korte informatieronde te komen, waarbij op verschillende punten naar overeenstemming moest worden gezocht tussen PVV, VVD, NSC en BBB. Daarbij moest er eerst gesproken worden over de Grondwet en de rechtsstaat en pas daarna over andere onderwerpen.

Op 13 december droeg Wilders, als fractievoorzitter van de grootste partij, Plasterk voor als informateur aan de Tweede Kamer. Een meerderheid van de Kamerleden stemde in met zijn benoeming en met de volgende stappen in de formatie. Een deel van de Kamerleden uitte tijdens het debat over het verkennersadvies wel zijn zorgen over de positie van de PVV en partijleider Wilders, en dan voornamelijk over uitingen in het verleden en delen uit het verkiezingsprogramma die ingaan tegen de Grondwet en internationale verdragen.

Op 13 december 2023 ontving Ronald Plasterk zijn opdracht als informateur uit handen van de toen fungerend Kamervoorzitter Roelien Kamminga. Een dag later begon hij de gesprekken met de fractievoorzitters van PVV, VVD, NSC en BBB samen. Die waren vaak vergezeld van secondanten. Hij kondigde een periode van radiostilte aan tot uiterlijk begin februari. Enkele keren werd in Hilversum overleg gevoerd. VVD-fractievoorzitter Yesilgöz had direct al laten weten alleen een (centrum-)rechts kabinet te willen gedogen.

Pas uit het verslag bleek dat er op 10 januari overeenstemming was bereikt over de rechtsstatelijkheid, al hield NSC twijfel over de toezegging van de PVV zich te matigen. Door de radiostilte bleef onduidelijk wat er werd besproken, maar via publieke uitingen bleken er wel soms irritaties te zijn. Zo bleek in een Tweede Kamerdebat dat BBB en NSC anders denken over het stikstofbeleid. Dit leidde tot een aanvaring tussen Van der Plas en NSC-woordvoerder Harm Holman. Die laatste kreeg bovendien te maken met bedreigingen, waar de BBB slechts omfloerst afstand van nam. Bij de behandeling van de Defensiebegroting nam PVV-woordvoerder Joeri Pool afstand van het Oekraïnebeleid.

Op 6 februari liet NSC-fractievoorzitter Omtzigt weten de besprekingen als afgerond te beschouwen. Hij was ontstemd dat de informateur te laat rapporten over mogelijke financiële tegenvallers had gedeeld. De communicatie over de breuk verliep vreemd. De media was eerder op de hoogte dan informateur en gesprekpartners. Die kregen de melding via WhatsApp. Omtzigt erkende nadien dat dit niet chic was. De drie overgebleven fracties zetten de besprekingen nog wel voort, waarna Omtzigt concludeerde dat zij voorlopig gedrieën aan zet waren.

In het eindverslag werd geconcludeerd dat er, ondanks grote inhoudelijke verschillen, toch een basis was voor onderhandelingen tussen de vier partijen (onder leiding van iemand met politiek en bestuurlijk gezag). Wel diende daarbij het karakter van het kabinet (extraparlementair, gedoogconstructie) te worden betrokken.

Die conclusie werd op 14 februari in het Tweede Kamerdebat over het eindverslag gedeeld. De VVD zei nu ook bereid te zijn tot volwaardige deelname, mits daar de vier partijen betrokken zouden zijn. Omtzigt leek vast te houden aan het later aansluiten door NSC. De keuze voor nieuwe informateur viel op SER-voorzitter Kim Putters. Net als Plasterk is hij lid van de PvdA. GroenLinks-PvdA, Volt, DENK en PvdD stemden tegen deze tussenronde en feitelijk vonden ook andere fracties die overbodig, al stemden ze voor de motie-Wilders over de volgende stap in de formatie.

Op 14 februari wees de Tweede Kamer SER-voorzitter Kim Putters tot informateur aan. Hij moest onderzoeken of er vruchtbare samenwerking mogelijk is in de vorm van een extraparlementair, gedoog- of minderheidskabinet. GL-PvdA, SP, Volt en DENK steunden dat niet. DENK wees iedere medewerking af vanwege de rol voor de PVV. De andere drie vonden dat direct op een kabinet van PVV, VVD, NSC en BBB moest worden aangestuurd.

Vanwege een recesperiode begon de informateur met zich te oriënteren op mogelijke vormen voor een kabinet. Hij vroeg daarover advies van oud-informateurs, oud-politici en wetenschappers. Daarna voerde hij gesprekken met de fractievoorzitters van PVV, VVD, NSC en BBB, eerst afzonderlijk en later in koppels. In de afrondende fase kwamen zij weer gezamenlijk bijeen.

In het eindverslag werd voorgesteld te komen tot een programkabinet, met een extraparlementair karakter. Dat dient te worden bereikt doordat de politiek leiders buiten het kabinet blijven, de helft van de ministers van buiten de politiek komt (eventueel niet namens één van de coalitiepartijen) en er een hoofdlijnenakkoord komt, dat later door het nieuwe kabinet moet worden uitgewerkt. Gebieden waarover op hoofdlijnen afspraken dienen te worden gemaakt zijn onder meer: zorg, buitenlands beleid, stikstof en criminaliteitsbestrijding. Er moet wel een gedegen financieel kader komen.

De onderstaande tabel bevat de mogelijke coalities voor het volgende kabinet. Voor een meerderheid zijn 76 van 150 zetels nodig in de Tweede Kamer. In de Eerste Kamer zijn 38 van 75 zetels nodig voor een meerderheid. NSC is niet vertegenwoordigd in de Eerste Kamer.