De #EUolifant: waar is Europa in de verkiezingscampagne? (2)

maandag 15 maart 2021, 12:11, column van mr. Nico Visser
Nico Visser (foto: Kevin Bergenhenegouwen)
Bron: foto: Kevin Bergenhenegouwen

"Europa, best belangrijk". Dat was de slagzin van een voorlichtingscampagne van de Rijksoverheid over de Europese Unie die in januari 2004 van start ging en enkele miljoenen kostte. Het mocht niet baten, en dat is misschien ook geen wonder met zo’n slogan. Sinds op 1 juni 2005 ruim 60 procent van de deelnemers aan een referendum de Europese Grondwet naar de prullenbak verwees, durven veel politici van de weeromstuit het woord "Europa" nauwelijks meer in de mond te nemen. Of alleen in negatieve zin. En zo kan het gebeuren dat het thema Europese Unie in deze verkiezingscampagne door velen angstvallig gemeden wordt. Mijn collega Edgar Hoedemaker wees er al op in zijn analyse van 9 maart jl. Maar helpt het om het onderwerp dood te zwijgen? Wordt het niet eens tijd om de kiezer serieus te nemen en het eerlijke verhaal te vertellen?

De #EUolifant

twee mannen in een kamer met olifant op de achtergrond
Bron: Flickr/David Blackwell

Arend Jan Boekestijn, oud-Tweede Kamerlid voor de VVD, was de eerste die signaleerde dat de EU de 'olifant in de kamer' is. "Iedereen ziet het beest staan maar niemand durft zich erover uit te laten. De ellende is echter dat de olifant alleen maar groter wordt." Het zwijgen heeft er inmiddels toe geleid dat de olifant enorme proporties heeft aangenomen, maar bijna niemand heeft het lef om het dier ter sprake te brengen. In de verkiezingsdebatten gaat het over van alles en nog wat, maar zelden over de EU. En zo werd de hashtag #EUolifant populair.

In diverse krantenartikelen, podcasts en online-debatten verbaast men zich erover dat Europees beleid door politici doodgezwegen wordt: het Financieele Dagblad publiceerde een reeks artikelen over de EU en de verkiezingen, Luuk van Middelaar schreef in zijn column in NRC Handelsblad over de EUolifant, in het Grote Clingendael Buitenlanddebat kwam het dier ter sprake, net als in het Café Europa-debat van het Haagsch College over de verkiezingen. De podcast Haagse Zaken van NRC besteedde er aandacht aan en uiteraard ook Europa draait door van Tim de Wit en (jawel) Arend Jan Boekestijn. Zelfs buitenlandse media als de Financial Times en The Economist signaleerden het verschijnsel EUolifant1.

In de verkiezingsdebatten blijft het dus, op een enkele uitzondering na, oorverdovend stil over de EU. Is dat terecht? Politici zouden - naast de schaduwzijden van Europese samenwerking – ook de voordelen van het EU-lidmaatschap kunnen benoemen. Want die zijn er volop, zoals we zien als we een aantal veel voorkomende misverstanden over de EU kritisch tegen het licht houden.

Factcheck: fabels over de EU

Tijd voor een eerlijk verhaal over de Europese Unie dus. Er is weinig aandacht voor de EU als verkiezingsthema, en als er al aandacht is, gebruiken lijsttrekkers een frame van fabeltjes over Europa. In Nederland worden soms halve waarheden en onwaarheden over de Europese Unie verspreid. Ik bespreek er een paar:

Nederland betaalt te veel aan de Europese Unie

Nederlandse politici mogen er graag op wijzen hoeveel Nederland aan de Europese Unie moet betalen. Dat is meestal ‘te veel’. Nederland is ‘netto-betaler’ zoals dat heet: ons land betaalt meer aan de EU dan we aan Europese subsidies ontvangen. Maar over de andere opbrengsten wordt zelden gesproken. Terwijl die veel hoger zijn.

In 2008 becijferde het Centraal Planbureau wat het EU-lidmaatschap Nederland oplevert. Conclusie was dat zo’n 5% van het Nederlandse BBP te danken was aan de Europese interne markt. Dat komt neer op ongeveer 1812 euro per inwoner. In 2007 kostte het lidmaatschap van de EU 268 euro per inwoner2. Tel uit je winst.

In 2019 deed de Duitse Bertelsmann Stiftung de berekening nog eens dunnetjes over. Dat instituut kwam uit op een economisch voordeel van 1516 euro per hoofd van de bevolking in Nederland. Iets minder dan het bedrag dat het CPB berekende, maar opvallend vergelijkbaar. De afdrachten aan de EU waren in dat jaar 8,4 miljard euro. Omgerekend 485 euro per persoon3. Nog altijd een voordeel van meer dan 1000 euro per Nederlander. Let wel: per jaar. (Uiteraard hebben we hier over gemiddelden; het betekent niet dat iedere Nederlander jaarlijks 1500 euro op zijn rekening krijgt, net zomin als iedere inwoner 485 euro naar Brussel overmaakt).

Deze positieve uitkomst is ook logisch, want Nederland is een doorvoer- en exportland, met een van de grootste havens ter wereld: Rotterdam. De Europese interne markt levert ons zoals gezegd grote economische voordelen op. Het zou daarom goed zijn als er meer aandacht is voor de opbrengsten van het EU-lidmaatschap en niet alleen voor de afdrachten aan de EU.

De Europese Unie is een enorme bureaucratie

De werkelijkheid is dat er bij de Europese Commissie zo'n 32.000 ambtenaren werken. Ongeveer net zo veel als bij het Nederlandse Ministerie van financiën. Bij het Europees Parlement werken 7500 ambtenaren, ongeveer even veel als bij de gemeente Den Haag. En de Raad van de Europese Unie heeft 3500 medewerkers: iets meer dan bij het Ministerie van SZW of de gemeente Utrecht. Tel daarbij het aantal fte’s bij andere Europese instellingen en het totaal komt op zo’n 55.000.

Het totaal aantal rijksambtenaren in Nederland bedroeg in 2019 bijna 120.000. Ambtenaren van provincies en gemeenten niet meegerekend. Ter vergelijking: Nederland had op 1 januari 2019 bijna 17,3 miljoen inwoners, de Europese Unie meer dan een half miljard.

De Europese Unie is een geldverslindende organisatie

Een paar cijfers: de Nederlandse overheid geeft in 2021 336,6 miljard uit, zo lezen we in de Miljoenennota. De Europese Unie geeft dit jaar nog niet de helft daarvan uit: 166 miljard euro. Het is aan de lezer om te bepalen of dat (te) veel is.

Brussel heeft veel te veel te zeggen, Nederland staat buiten spel

Mark RUTTE, Angela MERKEL en Emmanuel MACRON
Bron: The Council of the European Union

Over de meeste Europese wetgeving beslist zowel de Raad van ministers (Raad) als het Europees Parlement (EP). In de Raad wordt Nederland vertegenwoordigd door een minister of staatssecretaris en in het Europees Parlement zitten 29 Nederlandse Europarlementariërs. Nederland is er dus altijd bij. Uiteraard stemmen de Nederlandse leden niet als blok; ze zijn aangesloten bij fracties zoals de christendemocratische Europese Volkspartij (CDA), de Progressieve Alliantie van Socialisten en Democraten (PvdA) of de liberale Renew Europe (VVD, D66). Net als in de Tweede Kamer heeft geen enkele fractie de absolute meerderheid, dus er moet altijd onderhandeld worden om een meerderheid te behalen. In de Raad zijn we één van de 27. Onze invloed is relatief beperkt, maar we opereren effectiever als de Nederlandse bewindspersoon coalities weet te sluiten met gelijkgestemde landen. Op sommige terreinen wordt met meerderheid van stemmen besloten, op andere gebieden heeft elke lidstaat een veto. De belangrijkste besluiten worden genomen door de Europese Raad, waarvan namens elk land een staatshoofd of regeringsleider deel uitmaakt; voor ons land premier Mark Rutte. In de Europese Raad wordt (behalve bij bepaalde benoemingen) unaniem besloten. Ook hier hebben we dus een flinke vinger in de pap.

Grensoverschrijdende uitdagingen

Laten we eens kijken welke grote problemen zich in deze tijd voordoen: gezondheid/corona-aanpak, milieu/klimaat, migratie en de economie. Stuk voor stuk zaken die Nederland niet in zijn eentje aan kan pakken. Het COVID-19-virus en CO2-uitstoot trekken zich niets aan van landsgrenzen, en de Nederlandse economie is verregaand verweven met die van de ons omringende landen: ons land exporteert veel meer dan we importeren dus een flink deel van onze werkgelegenheid is te danken aan de open grenzen. Redenen genoeg om op allerlei terreinen samen te werken met de andere 26 EU-lidstaten.

Nederland is een klein land in een grote wereld. Rusland stelt zich steeds assertiever op tegenover de EU, en ook China breidt zijn invloed in ons werelddeel uit. In ons eentje hebben we op het wereldtoneel weinig in de melk te brokkelen. Met 26 andere landen samen lukt dat beter.

70 jaar vrede

Laten we niet vergeten dat de Europese samenwerking in 1951 begonnen is als vredesproject. We kunnen wel zeggen dat dat een succes is, want er is tussen de deelnemers als zeventig jaar geen oorlog gevoerd. Dat is uitzonderlijk in dit werelddeel, waarin koningen, keizers, hertogen en graven elkaar eeuwenlang naar het leven stonden. Wat elke keer leidde tot een gigantische verspilling van geld, en enorm menselijk lijden. De kosten daarvan zijn niet in geld uit te drukken. De voordelen van zoveel jaar vrede evenmin.

Natuurlijk, niet alles gaat goed

Uiteraard worden er in Brussel soms slechte besluiten genomen. Het is zeker zaak om die te benoemen. Overal waar mensen politiek bedrijven, worden soms minder goede of ronduit slechte besluiten genomen. Dat gebeurt in Nederland ook. Denk aan de toeslagenaffaire en de schade door de aardgaswinning in Groningen. Over beide affaires vindt komend jaar een parlementaire enquête plaats.

Ook worden in Brussel en Straatsburg soms besluiten genomen waar Nederlandse politici niet blij mee zijn (andere misschien juist wel). Dat hoort bij democratie, waarin een meerderheid besluiten neemt waar de minderheid het niet per se mee eens is.

Ook wordt er binnen de Europese Unie soms geld slecht besteed of zelfs over de balk gegooid. We kennen allemaal de verhalen over door de EU gesubsidieerde wegen die van niets naar nergens lopen, over geluidsschermen op plekken waar niemand woont en ga zo maar door. Ook is er in sommige gevallen sprake van fraude. Dat is allemaal buitengewoon kwalijk, en daar moet ook hard tegen worden opgetreden. De Europese Rekenkamer, die de rechtmatigheid en doelmatigheid van de Europese uitgaven controleert, constateert elk jaar dat sommige uitgaven niet goed te verantwoorden zijn.

Ook hiervoor geldt dat waar politici besluiten nemen, belastinggeld soms verkeerd besteed wordt. Dat zien we ook in Nederland, op nationaal, provinciaal en gemeentelijk niveau. Sommige tv-programma’s vullen daar uren zendtijd mee.

De EU is niet alleen een succesverhaal, er gaan zeker zaken fout en er zitten weeffouten in het systeem. Daar moet de discussie over gaan: wat kan anders, wat moet beter.

Neem de kiezer serieus

Europees beleid heeft voor- en nadelen. Waarom zouden we daarover zwijgen in de verkiezingsdebatten? Vertel het eerlijke verhaal aan de kiezers. Als we onzin over de Europese samenwerking verkondigen, die niet weerspreken of het onderwerp vermijden, is het geen wonder dat de EU niet populair is bij een deel van het electoraat: wat je zaait, dat oogst je. Met als gevolg dat het populisme welig tiert in het debat over de EU. Ondertussen worden in Brussel en Staatsburg voortdurend besluiten genomen (met Nederland aan tafel) die ons land raken. Dus op een gegeven moment kunnen we de EUolifant in de kamer niet langer negeren.


Nico Visser is eindredacteur & projectmanager bij PDC, partner van het Montesquieu Instituut, en uit dien hoofde betrokken bij Europa-Nu.nl. Hij schreef dit artikel op persoonlijke titel.


  • 1) 
    Voor wie het wil nalezen, beluisteren of terugzien, zie onder andere:

Catherine de Vries: De verkiezingen zouden over Europa moeten gaan, FD 7 maart 2021

https://fd.nl/opinie/1375884/de-verkiezingen-zouden-over-europa-moeten-gaan;

Ria Cats: Grillig Nederland: uit pro-Europa, thuis luidkeels eurosceptisch, FD 3 maart 2021

https://fd.nl/achtergrond/1374738/grillig-nederland-uit-pro-europa-thuis-luidkeels-eurosceptisch;

Luuk van Middelaar: Nu snoeien op defensie fnuikt Europese ambities, NRC 10 maart 2021

https://www.nrc.nl/nieuws/2021/03/10/nu-snoeien-op-defensie-fnuikt-europese-ambities;

NL Kiest - Het Grote Clingendael Buitenlanddebat

https://www.youtube.com/watch?v=gtn_a3jq0AA;

Café Europa #S2E16 De Nederlandse verkiezingsspecial, Haagsch College 3 maart 2021

https://www.haagschcollege.nl/podcast/cafe-europa/cafe-europa--s2e16-de-nederlandse-verkiezingsspecial;

Lamyae Aharouay en Stéphane Alonso: Haagse Zaken - #33 Vier kwesties waar je óók over stemt, 13 maart 2021

https://www.nrc.nl/nieuws/2021/03/13/33-vier-kwesties-waar-je-ook-over-stemt-a4035417;

Tim de Wit, Arend Jan Boekestijn: Europa draait door #52 - 'Een nieuwe Rutte-doctrine: laten we niet over Europa praten', zegt Arjan Noorlander

https://www.nporadio1.nl/podcasts/brexit-de-podcast/988363-52-een-nieuwe-rutte-doctrine-laten-we-niet-over-europa-praten-zegt-arjan-noorlander-s02;

Jaap de Hoop Scheffer: Buitenhof, 14 maart 2021

https://www.vpro.nl/buitenhof/kijk/afleveringen/2021/buitenhof-14-maart-2021.html;

Mehreen Khan en David Hindley: Rutte well placed to reign on after dud Dutch election campaign, Financial Times 12 maart 2021 (alleen voor abonnees);

Charlemagne: Why leave the EU, when you can shape it instead? Eurosceptics change their tactics, The Economist 13 maart 2021

https://www.economist.com/europe/2021/03/13/why-leave-the-eu-when-you-can-shape-it-instead