Een kabinet kan vanwege een intern conflict of door een conflict met Tweede Kamer of Eerste Kamer ten val komen. Bij interne conflicten kan worden gedacht aan een meningsverschil tussen ministers over een te nemen maatregel of over een wetsvoorstel dat in behandeling is.
Conflicten kunnen ontstaan door de verwerping van een belangrijk wetsvoorstel, door de aanneming van een door het kabinet afgewezen amendement of (dreigende) aanneming van een motie van afkeuring of van wantrouwen.
Het is in de parlementaire geschiedenis slechts drie keer voorgekomen dat er een kabinetscrisis ontstond door het stemgedrag van de Eerste Kamer. De Eerste Kamer stelt zich over het algemeen terughoudend op als het om politiekgevoelige kwesties gaat. Een crisis kan alleen ontstaan als de Eerste Kamer tegen een belangrijk wetsvoorstel stemt. In 1999 was dat het geval tijdens de 'Nacht van Wiegel'; er was toen geen conflict met de Tweede Kamermeerderheid.
Inhoud
Door een eigenstandig besluit
Soms besluit een kabinet zelf om op te stappen. Dat was in 2002 en 2021 het geval. Toen was er noch een conflict met de Kamer, noch een intern conflict was, maar een (extern) rapport reden voor aftreden was. Bij het eerste kabinet-Balkenende besloten twee ministers zelf op te stappen, maar konden zij daarmee niet de val van het kabinet voorkomen. Er was strikt genomen geen conflict met de Kamer.
| Titel conflict | Aanleiding conflict |
|---|---|
| Toeslagenaffaire 15 januari 2021 Kabinet Rutte III | Het kabinet aanvaardde de politieke verantwoordelijkheid voor het falend overheidsbeleid bij de wijze waarop vermeende fraude met kinderopvangtoeslag was aangepakt, wat tot duizenden gedupeerde ouders had geleid. |
| LPF-crisis 16 okt 2002 kabinet-Balkenende I | Nadat er wekenlang was geruzied door LPF-ministers Bomhoff en Heinsbroek, drongen de overige ministers aan op hun vertrek. Na hun ontslag zegden fractievoorzitters van VVD en CDA, Zalm en Verhagen alsnog het vertrouwen in het kabinet op. |
| Srebrenica 16 apr 2002 kabinet-Kok II | De ministers en staatssecretarissen boden hun ontslag aan naar aanleiding van het rapport van het Nederlands Instituut voor Oorlogsdocumentatie over het bloedbad in Srebrenica. In het rapport werd vooral aandacht geschonken aan de rol van het Nederlandse VN-bataljon (Dutchbat), dat gefaald had de bevolking te beschermen. |
Door een intern conflict
Als in een kabinet geen overeenstemming kan worden bereikt over het aanpakken van een bepaald probleem, leidt dat tot de val van het kabinet. Dat was bijvoorbeeld zo in 1965 bij de omroepkwestie, in 1977 bij de grondpolitiek en in 2012 bij het bezuinigingsbeleid. Uiteraard speelt dan op de achtergrond mee, dat regeringsfracties in de Tweede Kamer het eveneens niet eens zijn.
| Titel conflict | Aanleiding conflict |
|---|---|
| de Gazacrisis 22 augustus 2025 kabinet-Schoof | Nadat het kabinet-Schoof al was gevallen ontstond er een nieuwe kabinetscrisis. In de demissionaire periode van het kabinet kwamen de overgebleven coalitiepartijen (VVD, NSC en BBB) niet tot een compromis over de maatregelen tegen Israël vanwege het conflict in het Midden-Oosten. NSC-minister van Buitenlandse Zaken, Caspar Veldkamp, besloot hierom op te stappen. Na kort beraad trokken ook de andere NSC-bewindspersonen zich terug uit het demissionaire kabinet. Dit betekende een staatsrechtelijk unicum; nooit eerder was een dergelijke situatie voorgekomen. |
| de crisis rond asielmaatregelen 3 juni 2025 kabinet-Schoof | Net als het vorige kabinet, viel het kabinet-Schoof over asiel. Deze keer was het de PVV die na een lange aanloop besloot om zicht terug te trekken uit de coalitie. Wilders vond dat zijn coalitiegenoten niet genoeg wilden doen op dit thema. Een week nadat hij via een persconferentie extra maatregelen voorstelde, kwam hij tot het besluit om uit de coalitie te stappen. |
| de crisis rond migratie 5-7 juli 2023 kabinet-Rutte IV | Er bestond onenigheid over maatregelen om de asielinstroom te beperken. Na lange onderhandelingen voerde de VVD de druk op door beperkingen voor gezinshereniging op tafel te leggen. Voor D66 en de ChristenUnie was deze eis onaanvaardbaar. Op 7 juli 2023 bood het kabinet ontslag aan. |
| de Catshuiscrisis 21 apr 2012 kabinet-Rutte I | Besprekingen in het Catshuis tussen kabinet en coalitie- en gedoogpartners over verdere bezuinigingen mislukten. Over de precieze inhoudelijke redenen werd niks bekend, omdat de vergaderingen in beslotenheid plaatsvonden. |
| de Uruzgan-crisis 20 feb 2010 kabinet-Balkenende IV | Er bestond onenigheid over eventuele voortzetting na 2010 van de Nederlandse militaire activiteiten in de Afghaanse provincie Uruzgan. De PvdA was daar tegen. Toen de meerderheid van het kabinet anders besloot, namen de PvdA-ministers ontslag. |
| Paascrisis 22 mrt 2005 kabinet-Balkenende II | Minister Thom de Graaf van Bestuurlijke Vernieuwing trad af, toen het voorstel in tweede lezing tot het uit de Grondwet halen van de burgemeestersbenoeming geen tweederdemeerderheid kreeg in de Eerste Kamer. Nadat het regeerakkoord was opengebroken, bereikten de regeringspartijen in overleg een 'Paasakkoord', waardoor D66 besloot de regeringsdeelname voort te zetten. De Graaf werd opgevolgd door Alexander Pechtold. Hoewel het kabinet niet zijn ontslag aanbod, was er wel sprake van een crisis. |
| Financieel-economisch beleid 12 mei 1982 kabinet-Van Agt II | De PvdA-ministers konden zich niet vinden in het financieel-economisch beleid, met name op het punt van de financiering van het werkgelegenheidsbeleid. |
| Grondpolitiek 22 mrt 1977 kabinet-Den Uyl | CDA-minister van Justitie en lijsttrekker Van Agt wilde tegemoetkomen aan de amendementen die door de fracties van KVP en ARP waren ingediend op wetsvoorstellen inzake de grondpolitiek. Het kabinet kon het in diverse vergaderingen niet eens worden over die wijzigingen. |
| Uittreden DS70 20 jul 1972 kabinet-Biesheuvel | De ministers van DS'70, Drees Jr. en De Brauw, traden af omdat ze het niet eens waren met het voorgestelde financieel-economische beleid en de bezuinigingen op hun begrotingen. |
| Omroepcrisis 27 feb 1965 kabinet-Marijnen | De ministerraad kon het niet eens worden over de (nieuwe) omroepwetgeving, zoals over toelating van reclame en toelating van nieuwe zendgemachtigden. |
Door een conflict met de Tweede Kamer
Diverse keren was een botsing met een Kamermeerderheid reden voor een crisis. Het bekendste voorbeeld is het kabinet-Cals, dat aftrad nadat een motie van regeringspartij KVP was aangenomen waarin om een ander (solider) financieel-economisch beleid werd gevraagd. In 1955 leidde verwerping van een wetsvoorstel tot een kabinetscrisis. In 1958 was aanneming van een amendement oorzaak van de val van het kabinet-Drees IV. In 1960, 1966 en 1989 lagen moties ten grondslag aan een crisis.
| Titel conflict | Aanleiding conflict |
|---|---|
| de 'Ayaan-crisis' 30 jun 2006 kabinet-Balkenende II | D66-ministers stapten op naar aanleiding van een affaire over het Nederlanderschap van VVD-Tweede Kamerlid Ayaan Hirsi Ali en de rol van minister Rita Verdonk daarbij. |
| Reiskostenforfait 3 mei 1989 kabinet-Lubbers II | De VVD-fractie was het niet eens met het door het kabinet genomen besluit over afschaffing van het reiskostenforfait. |
| Nacht van Schmelzer 13-14 okt kabinet-Cals | Een debat over de begroting voor 1967 eindigde met de aanneming van een door KVP-fractievoorzitter Schmelzer ingediende motie. Deze werd door het kabinet als motie van wantrouwen gezien en leidde tot zijn val. |
| Bouwcrisis 23 dec 1960 kabinet-De Quay | De Tweede Kamer had een motie-Van Eibergen aangenomen, waarin om de bouw van 5000 extra woningwetwoningen werd gevraagd. Minister Van Aartsen had aanneming van deze, door zijn partijgenoot ingediende motie ontraden. Hij verbond daar zijn politieke lot en het gehele kabinet volgde hem daarin. |
| Einde Rooms-Rood 11 dec 1958 kabinet-Drees IV | De Tweede Kamer nam een door de KVP'er Lucas ingediend amendement aan, waardoor enkele tijdelijke belastingverhogingen niet met twee, maar met slechts één jaar werden verlengd. Minister Hofstra van Financiën (PvdA) had het aannemen daarvan onaanvaardbaar verklaard. |
| Huurwetcrisis 17 mei 1955 kabinet-Drees III | Het kabinet had de huurverhoging en belastingverlaging aan elkaar gekoppeld, waardoor de Kamer beide zaken moest accepteren of verwerpen. Uiteindelijk werd de ontwerp-Huurwet door de Tweede Kamer verworpen, waarbij de PvdA-fractie tot de tegenstemmers behoorde. |
| Nieuw-Guineacrisis 23 jan 1951 kabinet-Drees/Van Schaik | De VVD-fractie diende in een debat over Nieuw-Guinea een motie van treurnis in, gericht tegen het regeringsbeleid. VVD-minister Stikker liet weten dat een voorstem van zijn geestverwanten op zich al reden zou zijn om ontslag aan te bieden. Door de breuk met de VVD ontviel de grondslag aan het kabinet. |
Door een conflict met de Eerste Kamer
Er zijn slechts drie kabinetscrises ontstaan naar aanleiding van het stemgedrag van de Eerste Kamer; vaak stemt de Eerste Kamer toch maar vóór een omstreden wetsvoorstel als het kabinet met aftreden dreigt.
De laatste keer dat een crisis ontstond nadat de Eerste Kamer een wetsvoorstel verwierp, was in 1999 na de 'Nacht van Wiegel'. Het betrof hier een bijzondere situatie, omdat het om de tweede lezing van een voorstel tot grondwetsherziening ging. Daarbij is de tegenstem van 26 van 75 Eerste Kamerleden voldoende om het voorstel te verwerpen. De crisis werd na enkele weken opgelost door een geslaagde lijmpoging.
In 1904 werd een crisis voorkomen, doordat het kabinet de Eerste Kamer ontbond en er na verkiezingen alsnog een meerderheid kwam voor het wetsvoorstel dat eerder verworpen was. Alleen in 1860 kwam er na de crisis een ander kabinet.
| Titel conflict | Datum conflict | Betreffende kabinet | Aanleiding crisis |
|---|---|---|---|
| De nacht van Wiegel | 18 mei 1999 | kabinet-Kok II | Een wetsvoorstel tot invoering van de mogelijkheid voor een correctief referendum in de Eerste Kamer kreeg op één stem na niet de vereiste tweederdemeerderheid. Daarop bood het kabinet zijn ontslag aan. De crisis werd opgelost. |
| Oorlogsbegroting verworpen | 9 februari 1907 | kabinet-De Meester | De Eerste Kamer verwierp met 27 tegen 17 stemmen de begroting van oorlog voor 1907. Na deze nederlaag diende het kabinet zijn ontslag in. Op 7 april 1907 kwam het kabinet terug op die ontslagaanvrage, na mislukte pogingen om een nieuw kabinet te vormen. |
| Verwerping Spoorwegnet | 8 februari 1860 | kabinet-Rochussen | De Eerste Kamer verwierp na een debat van vier dagen met 20 tegen 17 stemmen een wetsvoorstel inzake de aanleg en exploitatie van de Noorder- en Zuiderspoorweg. Er werd een nieuw kabinet gevormd. |
Door nasleep van Provinciale Statenverkiezingen
In het verleden zijn, (mede) als gevolg van de nasleep van Provinciale Statenverkiezingen, enkele kabinetten gevallen. Vooral sterk verlies van één of meer regeringspartijen deed de onrust soms toenemen. Verliezende partijen kregen dan vaak de behoefte zich meer te profileren en dat leidde enkele keren tot een crisis.
| Datum verkiezingen | Betreffende kabinet | Aanleiding crises |
|---|---|---|
| 24 maart 1982 | kabinet-Van Agt II | Het kabinet viel nadat de PvdA flink had verloren bij de Statenverkiezingen van 1982. Het verlies verslechterde de verhouding tussen PvdA en CDA. Onenigheid over het financieel-economisch beleid leidde uiteindelijk tot een breuk. |
| 23 maart 1966 | kabinet-Cals | In 1966 behaalde vooral de PvdA een slecht resultaat bij de Statenverkiezingen. Ook de KVP verloor. Binnen de PvdA kwam niet lang daarna in de partij de beweging Nieuw Links op, die om een linksere koers vroeg. In de KVP bestond al eerder bij een groot deel van de achterban onvrede over de samenwerking met de PvdA. |
| 16 maart 1958 | kabinet-Drees IV | De PvdA had een grote nederlaag geleden bij de Statenverkiezingen van 16 maart en de gemeenteraadsverkiezingen van juni 1958. De PvdA wilde na die nederlaag meer resultaten zien van de regeringsdeelname en stelde enkele eisen op. Uiteindelijk leidde een klein geschil over een belastingverhoging tot een breuk. |
Na een kabinetscrisis
Het uitbreken van een kabinetscrisis kan, afhankelijk van de oorzaak, verschillende gevolgen hebben. Enkele ministers (meestal van één partij) kunnen bijvoorbeeld ontslag nemen, ministers kunnen hun portefeuilles ter beschikking stellen, er kan een interim-kabinet komen of het zittende kabinet kan demissionair worden.
Kabinetswisselingen zonder verkiezingen
Sinds 1972 is het gebruikelijk dat na een kabinetscrisis Tweede Kamerverkiezingen plaatsvinden. Die 'conventie' was een reactie op de tussentijdse kabinetswisseling in 1965 toen, zonder dat de kiezers zich hadden kunnen uitspreken, een centrumrechts kabinet werd opgevolgd door een centrumlinks kabinet. Vanwege de nadien ontstane conventie dat kiezers eerst moesten oordelen, werden er na alle volgende crises (1977, 1982, 1989, 2003, 2006, 2010, 2012, 2021 en 2023) verkiezingen gehouden.
Meer over