Nederland is nog geen Bananenmonarchie

maandag 30 augustus 2021, 13:00, column van Prof.Mr. Marc Chavannes

Is Nederland een bananenmonarchie? De term beleeft een wedergeboorte die aan kracht wint sinds het veel besproken Kamerlid Pieter Omtzigt de term in januari gebruikte in een Kamerdebat over de Toeslagenaffaire. Eerder werd de bananenmonarchie al te hulp geroepen door ongelijksoortige actiegroepen als Viruswaarheid en Urgenda.

Van oudsher wordt bij Midden-Amerikaanse republieken het voorvoegsel ‘bananen’ gebruikt om een al of niet schilderachtige dictatuur te omschrijven die wordt ingefluisterd door een oppermachtig Amerikaans fruitbedrijf. De term werd in de VS in 1904 geïntroduceerd door de schrijver O. Henry (wiens boek in 1964 in Nederlandse vertaling verscheen als ‘Trammelant in Bananenland’)

Omdat we hier een koning hebben is het begrip bananenrepubliek aangepast aan de monarchie. Het was journalist H.J.A. Hofland die de ‘bananenmonarchie’ vleugels gaf in zijn geruchtmakende boek ‘Tegels lichten of Ware verhalen over de autoriteiten in het land van de voldongen feiten’ (1972).

Sindsdien is Nederland een bananenmonarchie als iemand wil zeggen dat het er met de democratische rechtsstaat slecht aan toe is. De vraag is dus: is daar sprake van?

De Toeslagenaffaire die Omtzigt aanleiding gaf tot gebruik van het B-woord is natuurlijk een drama waarin kabinet én Kamer én de Belastingdienst én de bestuursrechter steken hebben laten vallen. Dat kan ook gezegd worden van de aardgasschade in Groningen – heel Nederland én Shell én Esso hebben jaren van de opbrengsten geprofiteerd en laten de schuldloze burgers wier huis is ontwricht nu ook al jaren er in zakken.

Maar is Nederland daarmee een BM? Het voormalig Kamerlid voor GroenLinks Zihni Özdil twitterde (naar aanleiding van het jongste klimaatrapport): ‘Nederland wordt de facto geregeerd door de papieren werkelijkheid van topambtenaren, planbureaus en ongekozen overlegtafels. De achterkamertjes-dictatuur van de spreadsheet-salafisten.’ Dat is een levendige beschrijving van de bestuurscultuur in het land, maar er is hier geen grote ananasfabrikant die die achterkamertjes zegt wat ze moeten doen.

We hebben op gezette tijden verkiezingen waarvoor iedereen een lijst kan aandragen. Achttien daarvan hebben een of meer zetels in de Tweede Kamer bemachtigd. Daarmee kunnen ze de regering controleren. Maar omdat een aantal fracties ook het in januari gevallen kabinet-Rutte III bemensen mist die controle wel eens scherpte, bijvoorbeeld als het gaat om de vorming van een nieuw kabinet. Hoe nonchalanter met de kiezersuitspraak wordt omgegaan, hoe vertrouwder het voelt in bananenkringen.

Het dubbel-demissionaire kabinet-Rutte III heeft uitvallers vervangen door o.a. drie Kamerleden die – anders dan de Grondwet zegt – ook lid blijven van de Tweede Kamer. Bewindslieden die in de nieuwe Kamer worden gekozen mogen beide functies combineren zolang de formatie van een nieuw kabinet duurt. Dat geldt niet voor bewindslieden die geen minister of staatssecretaris waren op het moment van de verkiezingen. Niet dramatisch, maar een beetje bananig is het wel.1

Zoals het ook heel normaal is in sommige bananenrepublieken dat een vriend van de regeringsleider hem uitvoerig voor de staatsomroep interviewt in de aanloop naar ‘verkiezingen’. Dat Jort Kelder ook nog es propaganda van Forum voor Democratie financierde trekt het laatste fineer van zijn journalistieke onafhankelijkheid weg. Geen probleem in Bananenland.

Zorgelijker zijn betrekkelijk terloops verrichte daden van dubieus democratisch gehalte waar de minister van binnenlandse zaken zich toe heeft laten verleiden. De paniekerige afschaffing van het raadgevend referendum was een afspraak in het regeerakkoord, maar verder in strijd met ongeveer alle beleden bedoelingen. De opgelegde fusies tussen Haren en Groningen, respectievelijk Scherpenzeel en Barneveld deugden evenmin, negeerden kiezersuitspraken en kwamen in het tweede geval dicht bij omkoping. Ongerief met een vrij hoge BM-score.2

Nederland bevindt zich natuurlijk voluit in bananengezelschap met het jarenlang volgehouden belastingparadijsbeleid. De Kaaimaneilanden, de Marshall-eilanden, Malta en Santa Lucia voelen zich aangesproken door de concurrentie van de Zuidas.3 Officieel wil Nederland nu van het etiket af maar dat duurt gelukkig nog wel even lekker lang.

In een beetje bananenrepubliek kan de landsleiding de rechterlijke macht opdrachten geven. Dat werkt in Rusland heel goed. Polen oefent er mee. Ondanks een aanhoudend drabbige twitterstroom van die strekking is er in Nederland geen sprake van rechtspraak op bestelling. Eerder het tegendeel, zullen politieke ambtsdragers regelmatig brommen. De onafhankelijkheid en toegankelijkheid van de rechtspraak en daarmee van de democratische rechtsstaat wordt hoogstens aangetast door onderfinanciering van de rechtspraak en van de rechtshulp aan mensen met weinig middelen.

Twee wetsontwerpen over toezicht op maatschappelijke organisaties (bijvoorbeeld moskeeën en motorbendes) oogstten rechtsstatelijke kritiek van de EU en de Raad van State, maar de Kamer en de minister van rechtsbescherming zetten nog even door. In een B-land is het doel altijd heiliger dan de middelen. In Nederland blijft het zoeken naar evenwicht.4

Over schenkingen aan politieke partijen weten we in Nederland zo weinig en de regels zijn zo fluïde dat we niet eens weten hoe hoog de BM-score zou moeten zijn.5 Dat is anders voor het kantoor van de landsadvocaat, die namens de overheid optreedt, ook in integriteitzaken. De belangrijkste partner kon jarenlang klanten waaronder de overheid voor miljoenen oplichten, zonder dat het kantoor het doorhad. Voor de minister van justitie geen aanleiding een andere landsadvocaat te zoeken. Wat wel?

Nederland is nog geen bananenmonarchie maar dít is echt waar bananensmoothies van worden gemaakt.


Marc Chavannes is emeritus hoogleraar journalistiek en columnist, en was tweemaal winnaar van de Anne Vondelingprijs voor heldere politieke journalistiek.


[1] https://www.montesquieu-instituut.nl/id/vll8af96udvf?ctx=vhbnlefwl8ty

[2] https://www.binnenlandsbestuur.nl/bestuur-en-organisatie/nieuws/financiele-bevoordeling-barneveld-is-omkoping.17704448.lynkx

[3] https://nl.wikipedia.org/wiki/Belastingparadijs

[4] https://www.volkskrant.nl/

[5] https://fd.nl/opinie/1388704/bananenmonarchie