Rechtsstaat: de Commissie opent een debat om de rechtsstaat in de EU te versterken

De Europese Commissie start een denkoefening over de rechtsstaat in de Europese Unie en schetst daarbij verschillende mogelijkheden voor toekomstige maatregelen.

In de vandaag gepresenteerde mededeling wordt de balans opgemaakt van de instrumenten die voorhanden zijn om de rechtsstaat in de Unie te monitoren, te beoordelen en te beschermen. Er wordt ook gekeken naar de ervaringen van de afgelopen jaren zodat we een breder Europees debat kunnen beginnen over hoe de rechtsstaat in de toekomst zou kunnen worden versterkt. In het verleden is met name gebleken dat er behoefte is aan betere voorlichting over de rechtsstaat, vroegtijdige preventie van risico's of inbreuken op de rechtsstaat, en een doeltreffende respons ingeval zich in de Unie dergelijke problemen voordoen.

Eerste vicevoorzitter Frans Timmermans: “Het vermogen van de Unie om de rechtsstaat te handhaven, is nu meer dan ooit van cruciaal belang. Ten eerste omdat het een kwestie van fundamentele waarden is, een kwestie van “wie we zijn”. Ten tweede omdat de werking van de EU in haar geheel afhankelijk is van de rechtsstaat in alle lidstaten. Het is nu het moment om samen met alle instellingen, lidstaten, verschillende autoriteiten en belanghebbenden na te denken over hoe de rechtsstaat in de Unie kan worden verdedigd en versterkt.”

In de afgelopen jaren is de rechtsstaat in Europa onder toenemende druk komen te staan. Er zijn bij debatten binnen de Unie, op internationaal niveau en door het maatschappelijk middenveld algemene en concrete punten van zorg uitgesproken. Het is duidelijk geworden dat er meer moet worden gedaan om ervoor te zorgen dat de rechtsstaat in de hele Unie wordt verdedigd, versterkt en gehandhaafd. Voortbouwend op de lopende debatten en op ervaring beoogt de mededeling van vandaag dit proces op gang te brengen door de mogelijkheden om na te denken over toekomstige maatregelen uiteen te zetten.

Mogelijke opties voor de toekomst

Het is een gezamenlijke verantwoordelijkheid van de EU-instellingen en alle lidstaten om de rechtsstaat in de Unie te verdedigen, te versterken en te handhaven. De Commissie maakt al gebruik van een breed scala aan instrumenten om zorgen op het gebied van de rechtsstaat in de lidstaten zorgvuldig te monitoren, te beoordelen en aan te pakken, waaronder het EU-kader voor de rechtsstaat, de procedure van artikel 7, lid 1, inbreukprocedures, het Europees semester, het EU-scorebord voor justitie en het mechanisme voor samenwerking en toetsing (CVM). Voortbouwend op de ervaring die tot dusver met alle instrumenten is opgedaan, schetst de Commissie vandaag drie pijlers die kunnen bijdragen tot de doeltreffende handhaving van de rechtsstaat in de Unie:

• · 

  betere voorlichting: de normen en jurisprudentie op het gebied van de rechtsstaat zijn op nationaal niveau niet altijd voldoende bekend. Om dit probleem aan te pakken, moeten meer inspanningen worden geleverd om de normen en jurisprudentie op het gebied van de rechtsstaat op nationaal niveau beter onder de aandacht te brengen. Dit kan bijvoorbeeld worden bereikt door middel van communicatieactiviteiten voor het publiek, een gemeenschappelijke EU-aanpak die bijdraagt tot een sterkere rechtsstatelijke cultuur bij instellingen en beroepen, de blijvende samenwerking met de Raad van Europa en de deelname van het maatschappelijk middenveld op regionaal en lokaal niveau.

• · 

  vroegtijdige preventie: hoewel de verantwoordelijkheid voor het op nationaal niveau waarborgen van de rechtsstaat in de allereerste plaats bij de lidstaten ligt, kan de EU een belangrijke bijdrage leveren aan het weerbaar maken van essentiële systemen en instellingen. Regelmatige samenwerking en dialoog kunnen bijdragen tot een beter begrip van de rechtsstatelijke situatie en ontwikkelingen in de lidstaten en tot een vroegtijdige oplossing van kwesties op het gebied van de rechtsstaat.

• · 

  passende respons: de uitdagingen op het gebied van de rechtsstaat zijn heel verschillend en vragen elk om een passende respons. De Commissie zal er via inbreukprocedures voor blijven zorgen dat het EU-recht correct wordt toegepast. Op specifieke beleidsterreinen kunnen andere benaderingen passend zijn, zoals het voorstel van de Commissie over de bescherming van de financiële belangen van de EU. Daarnaast kan worden onderzocht of in het bestaande EU-kader voor de rechtsstaat verbeteringen kunnen worden aangebracht, zoals vroegtijdige informatie en ondersteuning van de Raad en het Europees Parlement, alsook duidelijke termijnen voor de duur van dialogen.

Volgende stappen

De Commissie verzoekt het Europees Parlement, de Europese Raad en de Raad, evenals de lidstaten en de relevante belanghebbenden (met inbegrip van de justitiële netwerken en het maatschappelijk middenveld) nu om na te denken over de kwesties die in de mededeling van vandaag worden uiteengezet en om met concrete ideeën te komen over hoe de instrumenten op het gebied van de rechtsstaat in de toekomst verder kunnen worden verbeterd.

Voortbouwend op deze denkoefening en op het lopende debat zal de Commissie in juni 2019 met haar eigen conclusies en voorstellen terugkomen op deze kwestie.

Achtergrond

De rechtsstaat is een van de gemeenschappelijke waarden waarop de Europese Unie is gegrondvest en die door alle lidstaten zijn aanvaard. Het beginsel van de rechtsstaat is vastgelegd in artikel 2 van het Verdrag betreffende de Europese Unie. Het is ook van essentieel belang voor de werking van de EU als geheel, bijvoorbeeld met betrekking tot de interne markt, de samenwerking op het gebied van justitie en binnenlandse zaken, en om ervoor te zorgen dat nationale rechters die ook “EU-rechters” zijn, hun taak kunnen vervullen bij het waarborgen van de toepassing van het EU-recht en naar behoren in contact kunnen treden met het Hof van Justitie van de EU in het kader van prejudiciële procedures. Volgens de Verdragen moet de Europese Commissie, samen met andere instellingen en de lidstaten, de rechtstaat als fundamentele waarde van de Unie waarborgen en ervoor zorgen dat het recht, de waarden en de beginselen van de EU in acht worden genomen.

De Commissie maakt gebruik van een breed scala aan instrumenten om problemen op het gebied van de rechtsstaat in de lidstaten zorgvuldig te monitoren, te beoordelen en aan te pakken, waaronder inbreukprocedures, het Europees semester, het EU-scorebord voor justitie en het mechanisme voor samenwerking en toetsing (CVM). Op 11 maart 2014 heeft de Europese Commissie een nieuw kader vastgesteld voor de aanpak van systemische bedreigingen voor de rechtsstaat in alle lidstaten van de EU. Het kader voorziet in een instrument waarmee de Commissie een gefaseerde dialoog met de betrokken lidstaat kan aangaan om een escalatie van systemische bedreigingen voor de rechtsstaat te voorkomen. Het meest emblematische, maar uitzonderlijke instrument om de rechtsstaat te verdedigen is artikel 7 VEU, dat de EU in staat stelt in geval van een ernstige schending van de rechtsstaat in een lidstaat op te treden. Tot dusver is de procedure van artikel 7 in twee gevallen ingeleid: in december 2017 voor Polen (door de Commissie) en in september 2018 voor Hongarije (door het Europees Parlement).

De Commissie is vandaag een inbreukprocedure gestart door een ingebrekestelling te sturen naar Polen met betrekking tot de nieuwe tuchtregeling voor rechters (volledig persbericht hier)

Meer informatie

Mededeling: Verdere versterking van de rechtsstaat in de Unie — stand van zaken en mogelijke volgende stappen

Factsheet (EN): Instrumentarium van de EU inzake de rechtsstaat

Persbericht - Europees burgerinitiatief: de Commissie registreert het initiatief "Eerbiediging van de rechtsstaat"

Persbericht - Rule of Law: “European Commission launches infringement procedure to protect judges in Poland from political control”

IP/19/1912